महाराष्ट्रातील जागतिक वारसा स्थळे (UNESCO World Heritage Sites in Maharashtra) : किल्ल्यांपासून ते आधुनिक मुंबईपर्यंतचा अद्भुत प्रवास

आपल्या महाराष्ट्राला मोठा इतिहास आणि समृद्ध संस्कृती लाभली आहे. जगभरातल्या लोकांना आकर्षित करणारी अनेक अद्भुत ठिकाणं इथे आहेत. यापैकी काही ठिकाणांना तर UNESCO ने 'जागतिक वारसा स्थळ' म्हणून घोषित केलंय. चला, या लेखात आपण महाराष्ट्रातील जागतिक वारसा स्थळे (UNESCO World Heritage Sites in Maharashtra) कोणती आहेत आणि त्यांचं महत्त्व काय आहे, हे एकदम सोप्या भाषेत जाणून घेऊया.

महाराष्ट्रातील जागतिक वारसा स्थळे New World Heritage Sites in Maharashtra


जागतिक वारसा स्थळ म्हणजे काय? (What is a World Heritage Site?)

सोप्या भाषेत सांगायचं तर, जगात UNESCO नावाची एक मोठी संस्था आहे. ही संस्था जगभरातील अशा ठिकाणांना निवडते, जी संपूर्ण मानवजातीसाठी ऐतिहासिक, सांस्कृतिक किंवा नैसर्गिक दृष्ट्या खूप महत्त्वाची आहेत. एकदा का एखाद्या ठिकाणाला हा दर्जा मिळाला की, त्याला जपण्याची आणि त्याची काळजी घेण्याची जबाबदारी संपूर्ण जगाची असते. महाराष्ट्रात अशी अनेक पर्यटन स्थळे आहेत ज्यांना हा मान मिळाला आहे.

महाराष्ट्रातील अजरामर वारसा स्थळे

ही ती ठिकाणं आहेत जी अनेक वर्षांपासून महाराष्ट्राची ओळख बनून आहेत.

१. अजिंठा आणि वेरुळची लेणी (Ajanta & Ellora Caves)

अजिंठा लेणी ही आपल्या चित्रकलेसाठी प्रसिद्ध आहेत. इथल्या गुहांमध्ये गौतम बुद्धांच्या जीवनातील प्रसंग आणि जातक कथा अप्रतिम रंगांमध्ये चितारलेल्या आहेत. तर वेरूळची लेणी ही शिल्पकलेचा अद्भुत नमुना आहेत. इथलं कैलास मंदिर तर एकाच दगडात, डोंगरात कोरून बनवलंय! हे जगातलं एक आश्चर्य मानलं जातं. ही दोन्ही ठिकाणं महाराष्ट्राच्या कलेचा आणि इतिहासाचा अमूल्य ठेवा आहेत.

जागतिक वारसा स्थळ

२. घारापुरीची लेणी (एलिफंटा) (Gharapuri Caves - Elephanta)

मुंबईजवळ समुद्रात असलेल्या या बेटावरची लेणी भगवान शंकराला समर्पित आहेत. इथली 'त्रिमूर्ती' नावाची भव्य मूर्ती खूप प्रसिद्ध आहे, ज्यात शंकराची तीन रूपं—निर्मिती, पालन आणि संहार—दाखवली आहेत.

World Heritage Site

३. छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस (CSMT), मुंबई (Chhatrapati Shivaji Maharaj Terminus, Mumbai)

आपलं लाडकं व्ही.टी. (VT) स्टेशन! इंग्रजांच्या काळात बांधलेली ही इमारत व्हिक्टोरियन-गॉथिक स्थापत्यशैलीचा एक उत्कृष्ट नमुना आहे. आजही लाखो लोक रोज इथून प्रवास करतात. हे फक्त एक रेल्वे स्टेशन नाही, तर मुंबई शहराची एक ओळख आहे.

४. पश्चिम घाट (सह्याद्री) (Western Ghats - Sahyadri)

आपला सह्याद्री डोंगर! हा फक्त डोंगर नाही, तर जगातल्या सगळ्यात महत्त्वाच्या 'बायोडायव्हर्सिटी हॉटस्पॉट' पैकी एक आहे. इथे असे अनेक प्राणी, पक्षी आणि वनस्पती आहेत, जे जगात दुसरीकडे कुठेही सापडत नाहीत. म्हणूनच UNESCO ने या नैसर्गिक वारशाला मान्यता दिली आहे.

नव्याने समावेश झालेली वारसा स्थळे: महाराष्ट्राचा नवा अभिमान

अलीकडच्या काळात महाराष्ट्रातील आणखी काही ठिकाणांना या यादीत स्थान मिळालं आहे, ज्यामुळे आपला अभिमान अजून वाढला आहे.

१. मुंबईचे 'व्हिक्टोरियन गॉथिक आणि आर्ट डेको' (Mumbai's Victorian Gothic and Art Deco)

२०१८ साली मुंबईच्या फोर्ट आणि मरिन ड्राईव्ह परिसरातील तब्बल ९४ इमारतींना एकत्रितपणे जागतिक वारसा स्थळाचा दर्जा मिळाला. यात दोन प्रकारच्या इमारती आहेत:

  • व्हिक्टोरियन गॉथिक: मुंबई हायकोर्ट आणि मुंबई युनिव्हर्सिटीसारख्या इंग्रजांच्या काळातील भव्य इमारती.
  • आर्ट डेको: इरॉस सिनेमा आणि मरिन ड्राईव्हच्या समोरच्या आधुनिक इमारती.या दोन वेगवेगळ्या शैलींच्या इमारती समोरासमोर असणं, हे मुंबईच्या विकासाचं प्रतीक आहे.

२. 'मराठा लष्करी वास्तुशिल्प' (Maratha Military Landscapes)

ही महाराष्ट्रासाठी सर्वात नवीन आणि अभिमानाची गोष्ट आहे! हे एक ठिकाण नसून छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या शौर्याची साक्ष देणाऱ्या १२ महाराष्ट्रातील किल्ल्यांचा समूह आहे. भारत सरकारने या किल्ल्यांच्या गटाला UNESCO कडे अधिकृत नामांकन म्हणून पाठवलं आहे.

या समूहात रायगड, राजगड, शिवनेरी, सिंधुदुर्ग, प्रतापगड, पन्हाळा, तोरणा आणि साल्हेर या महाराष्ट्रातील ८ मुख्य किल्ल्यांचा समावेश आहे. महाराजांची गनिमी काव्याची युद्धनीती, सह्याद्रीच्या दऱ्याखोऱ्यांचा वापर आणि समुद्रावरचं वर्चस्व या किल्ल्यांमधून दिसतं. हे किल्ले म्हणजे फक्त दगडी बांधकाम नाही, तर मराठा साम्राज्याच्या शौर्याचा आणि बुद्धिमत्तेचा तो जिवंत इतिहास आहे.

महाराष्ट्रातील जागतिक वारसा स्थळे

थोडक्यात, महाराष्ट्रातील ही जागतिक वारसा स्थळे आपल्या राज्याचा खरा खजिना आहेत. प्राचीन लेण्यांपासून ते महाराजांच्या किल्ल्यांपर्यंत आणि आधुनिक मुंबईच्या इमारतींपर्यंत, हा वारसा जपणं ही आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे.

मुख्य नवीन वारसा स्थळ : 'मराठा लष्करी वास्तुशिल्प' (Maratha Military Landscapes)

ही सगळ्यात ताजी आणि मोठी घोषणा आहे. पण यात एक गंमत आहे - हे एकच ठिकाण नाही, तर आपल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आणि मराठा साम्राज्याच्या शौर्याची साक्ष देणाऱ्या १२ किल्ल्यांचा समूह आहे!

हे नक्की काय आहे?

  • किल्ल्यांची साखळी: UNESCO ने हे मान्य केलंय की मराठ्यांचे किल्ले हे काही साधेसुधे नाहीत. हे डोंगर, समुद्र आणि पठारांवर अशा पद्धतीने बांधले आहेत की ते शत्रूंना सहज हरवू शकायचे. ही एक जबरदस्त लष्करी विचारसरणी होती.
  • गनिमी कावा: आपल्या सगळ्यांना माहीत असलेला 'गनिमी कावा' (Guerrilla Warfare) या किल्ल्यांमुळेच यशस्वी झाला. सह्याद्रीच्या दऱ्याखोऱ्यात, उंच कड्यांवर आणि समुद्रात बांधलेले हे किल्ले मराठा सैन्यासाठी एक नैसर्गिक संरक्षण होते.
  • वेगवेगळे प्रकार: या १२ किल्ल्यांमध्ये राजधानीचे किल्ले (उदा. रायगड), डोंगरी किल्ले (उदा. राजगड, शिवनेरी), आणि समुद्रातले किल्ले (उदा. सिंधुदुर्ग) अशा सगळ्या प्रकारांचा समावेश आहे. यातून मराठ्यांनी जमिनीवर आणि पाण्यावर कसं राज्य केलं, हे दिसतं.
Maratha Military Landscapes

या समूहात महाराष्ट्रातले कोणते किल्ले आहेत?

या १२ किल्ल्यांपैकी तब्बल ८ किल्ले आपल्या महाराष्ट्रातले आहेत!

  1. शिवनेरी: महाराजांचं जन्मस्थान.
  2. राजगड: स्वराज्याची पहिली राजधानी.
  3. रायगड: स्वराज्याची मुख्य राजधानी आणि महाराजांच्या राज्याभिषेकाचा साक्षीदार.
  4. तोरणा: महाराजांनी जिंकलेला पहिला किल्ला.
  5. सिंधुदुर्ग: समुद्रातलं अद्भुत बांधकाम, आरमाराचं केंद्र.
  6. पन्हाळा: महाराजांच्या शौर्याच्या अनेक कथा इथं घडल्या.
  7. प्रतापगड: अफझलखानाच्या वधाचा साक्षीदार.
  8. साल्हेर: जगातल्या सगळ्यात मोठ्या मैदानी लढाईचा साक्षीदार.
UNESCO World Heritage Sites in Maharashtra

भारत सरकारने या १२ किल्ल्यांच्या समूहाला UNESCO कडे भारताचं एकमेव अधिकृत नामांकन म्हणून पाठवलं आहे. यावर आता UNESCO ची टीम येऊन पाहणी करेल आणि मग अंतिम निर्णय होईल. पण नामांकन होणंसुद्धा खूप मोठी गोष्ट आहे!