सूर्यग्रहण, चंद्रग्रहण व ग्रहण म्हणजे काय?

नमस्कार मित्रांनो आपल्या मराठीनेस्ट.कॉम (www.marathinest.com) वेबसाईटवर तुमचे मनापासून स्वागत आहे. आज आपण सूर्यग्रहण, चंद्रग्रहण व ग्रहण म्हणजे काय? हे शिकणार आहोत.

ग्रहण म्हणजे काय?

अगदी सोप्या भाषेत सांगायचे तर, ग्रहण म्हणजे जेव्हा एक खगोलीय वस्तू (जसे की ग्रह किंवा चंद्र) दुसऱ्या खगोलीय वस्तूमुळे तात्पुरती झाकली जाते किंवा एका वस्तूची सावली दुसऱ्या वस्तूवर पडते.

ग्रहण या शब्दाचा मूळ अर्थ आहे पकडणे, व्यापणे किंवा झाकणे. खगोलशास्त्रात, जेव्हा एक खगोलीय पिंड दुसऱ्या पिंडाच्या प्रकाशाला अडवतो, तेव्हा त्याला ग्रहण लागले असे म्हणतात.

ग्रहणाचे मुख्य कारण म्हणजे तीन खगोलीय वस्तूंचे एका सरळ रेषेत येणे.

आपण जी दोन मुख्य ग्रहणे पाहतो, ती खालीलप्रमाणे आहेत

1. सूर्यग्रहण (Solar Eclipse) : यामध्ये चंद्र हा सूर्य आणि पृथ्वीच्या मध्ये येतो. त्यामुळे चंद्राची सावली पृथ्वीवर पडते आणि आपल्याला सूर्य झाकलेला दिसतो. इथे चंद्राने सूर्याला 'ग्रहण' लावले.
2. चंद्रग्रहण (Lunar Eclipse) : यामध्ये पृथ्वी ही सूर्य आणि चंद्राच्या मध्ये येते. त्यामुळे पृथ्वीची सावली चंद्रावर पडते आणि आपल्याला चंद्र झाकलेला दिसतो. इथे पृथ्वीच्या सावलीने चंद्राला ग्रहण लावले.

थोडक्यात काय ग्रहण म्हणजे अवकाशातील ग्रह, तारे आणि चंद्र यांचा प्रकाश आणि सावलीचा एक नैसर्गिक खेळ आहे, जो त्यांच्या विशिष्ट रेषेतील स्थितीमुळे घडतो.

सूर्यग्रहण म्हणजे काय?

सोप्या शब्दात सांगायचे झाले तर सूर्यग्रहण म्हणजे जेव्हा चंद्र सूर्य आणि पृथ्वीच्या मध्ये येतो आणि त्यामुळे पृथ्वीवर चंद्राची सावली पडते. ही एक खगोलीय घटना आहे.

आपल्याला माहित आहे की पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते आणि चंद्र पृथ्वीभोवती फिरतो. फिरत असताना, कधीकधी अशी स्थिती येते की सूर्य, चंद्र आणि पृथ्वी हे तिघेही एका सरळ रेषेत येतात.

जेव्हा चंद्र बरोबर सूर्य आणि पृथ्वीच्या मध्ये येतो, तेव्हा तो सूर्यापासून येणारा प्रकाश अडवतो. चंद्राची ही सावली पृथ्वीवर पडते आणि त्या भागातून आपल्याला सूर्य काही काळासाठी झाकलेला दिसतो किंवा पूर्णपणे दिसत नाही. याच घटनेला सूर्यग्रहण (Surya Grahan) म्हणतात.

सूर्यग्रहण नेहमी अमावस्येच्या दिवशीच होते.

सूर्यग्रहणाचे मुख्य प्रकार

1. खग्रास सूर्यग्रहण (Total Solar Eclipse): जेव्हा चंद्र सूर्याला पूर्णपणे झाकून टाकतो, तेव्हा खग्रास सूर्यग्रहण होते. या वेळी काही क्षणांसाठी दिवसा गडद अंधार पसरतो.
2. खंडग्रास सूर्यग्रहण (Partial Solar Eclipse): जेव्हा चंद्र सूर्याच्या काही भागालाच झाकतो, तेव्हा खंडग्रास सूर्यग्रहण दिसते. यात सूर्याचा काही भाग चंद्राच्या मागे लपलेला दिसतो.
3. कंकणाकृती सूर्यग्रहण (Annular Solar Eclipse): जेव्हा चंद्र पृथ्वीपासून दूर असताना सूर्य आणि पृथ्वीच्या मध्ये येतो, तेव्हा तो आकाराने सूर्यापेक्षा लहान दिसतो. त्यामुळे तो सूर्याला पूर्णपणे झाकू शकत नाही. अशावेळी सूर्याची फक्त एक तेजस्वी कडा (बांगडीसारखी) दिसते. याला कंकणाकृती सूर्यग्रहण म्हणतात.

सूर्यग्रहण कधीही उघड्या डोळ्यांनी पाहू नये. ते पाहण्यासाठी विशिष्ट प्रकारचे चष्मे किंवा इतर सुरक्षित उपकरणांचा वापर करणे आवश्यक आहे, नाहीतर डोळ्यांना गंभीर इजा होऊ शकते.

चंद्रग्रहण म्हणजे काय?

सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, चंद्रग्रहण म्हणजे जेव्हा पृथ्वी सूर्य आणि चंद्राच्या मध्ये येते आणि त्यामुळे पृथ्वीची सावली चंद्रावर पडते. ही सुद्धा एक खगोलीय घटना आहे.

आपण जाणतो की पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते आणि चंद्र पृथ्वीभोवती फिरतो. फिरता फिरता, कधीकधी सूर्य, पृथ्वी आणि चंद्र हे तिघेही एका सरळ रेषेत येतात.

जेव्हा पृथ्वी बरोबर सूर्य आणि चंद्राच्या मध्ये येते, तेव्हा ती सूर्यापासून चंद्रावर जाणारा प्रकाश अडवते. पृथ्वीची ही मोठी सावली चंद्रावर पडते आणि त्यामुळे चंद्र आपल्याला काही काळासाठी झाकलेला किंवा गडद रंगाचा दिसतो. याच घटनेला चंद्रग्रहण (Chandra Grahan) म्हणतात.

चंद्रग्रहण नेहमी पौर्णिमेच्या रात्रीच होते.

चंद्रग्रहणाचे मुख्य प्रकार

1. खग्रास चंद्रग्रहण (Total Lunar Eclipse) : जेव्हा चंद्र पूर्णपणे पृथ्वीच्या गडद सावलीत (Umbra) येतो, तेव्हा त्याला खग्रास चंद्रग्रहण म्हणतात. यावेळी चंद्र नाहीसा न होता, तांबड्या किंवा नारंगी रंगाचा दिसतो. याला ब्लड मून (Blood Moon) असेही म्हणतात. पृथ्वीच्या वातावरणातून जाणाऱ्या सूर्यप्रकाशामुळे चंद्राला हा रंग मिळतो. ३ मार्च २०२६: या दिवशी होणारे खग्रास चंद्रग्रहण भारतात दिसेल. हे ग्रहण चालू असतानाच चंद्रोदय होईल, त्यामुळे चंद्राला उगवतानाच ग्रहण लागलेले दिसेल. या वर्षामध्ये एकही खग्रास चंद्रग्रहण (Blood Moon) दिसणार नाही. ३१ डिसेंबर २०२८: वर्षाच्या शेवटच्या दिवशी होणारे हे खग्रास चंद्रग्रहण संपूर्ण भारतातून स्पष्टपणे दिसेल. २० डिसेंबर २०२९: या दिवशी होणारे खग्रास चंद्रग्रहण भारतातून दिसेल.
2. खंडग्रास चंद्रग्रहण (Partial Lunar Eclipse): जेव्हा चंद्राचा काही भागच पृथ्वीच्या गडद सावलीत येतो आणि उरलेला भाग फिकट सावलीत (Penumbra) असतो, तेव्हा त्याला खंडग्रास चंद्रग्रहण म्हणतात. यामध्ये आपल्याला चंद्राचा काही भाग कापल्यासारखा किंवा गडद झालेला दिसतो.
3. छायाकल्प चंद्रग्रहण (Penumbral Lunar Eclipse): जेव्हा चंद्र फक्त पृथ्वीच्या फिकट किंवा विरळ सावलीतून (Penumbra) जातो, तेव्हा त्याला छायाकल्प चंद्रग्रहण म्हणतात. हे ग्रहण उघड्या डोळ्यांनी ओळखणे थोडे कठीण असते, कारण यात चंद्राचा प्रकाश फक्त थोडासा कमी झालेला दिसतो.